Geachte Lezers,
Dit bescheiden werkje wi1len wij U aanbieden in ver¬band met het 400-jarig bestaan van Hervormd Terneuzen. Het speuren in het verre verleden van onze Gemeente is zeker een boeiende aangelegenheid en stelt ons soms voor bijzondere verrassingen. Vele zaken zijn vrij nauwkeurig gedateerd, maar toch is niet over alles duidelijkheid verkregen. Zo waren er ook in het Vlaamse land in de 2e helft van de 16e eeuw gelovigen, die zoals wij lazen "oueral verstrooyt zijn”; zij kwamen in het geheim bijeen. In onze streek zijn in de 2e helft van de 16e eeuw een aan¬tal Gemeenten gevormd. Zo is het vrijwel zeker dat er hier ter plaatse al enige tijd mensen samen kwamen van de "nieuwe godsdienstige beweging”, zoals toen de Hervormingsgezinde werden aangeduid, We weten echter met vrij grote zekerheid dat op 15 sept. 1579 een bedehuis werd ingewijd voor de Her¬vormde Eredienst. Op eenvoudige wijze willen we aan deze gebeurtenis aandacht schenken. Een commissie van voorbereiding is daarmee bezig geweest. Uit de met zorg verrichte naspeuringen en gevoerde ge¬sprekken, zijn de volgende plannen gemaakt. Vooreerst een Herdenkingsdienst in de Grote Kerk, op dezelfde plaats dus waar indertijd de eerste officiële dienst plaats vond; vervolgens een tentoonstelling van oude boeken en stukken uit het archief, prenten en voorwerpen die in vorige eeuwen werden gebruikt. We hebben deze herdenking juist tussen twee belangrijke projecten met betrekking tot de Grote Kerk geplaatst, nl. de restauratie van de toren die nu gereed is en de volgende taak: een nieuw orgel. Er is in de afgelopen eeuwen al heel wat gebeurd en er zal steeds wat moeten gebeuren. Wij zijn hier¬bij allen betrokken en dragen allen onze medeverantwoordelijkheid. God roept ons tot de daad, van¬daag en ook in de toekomst.
De voorbereidingscommissie : G.J. van der Peijl. J . de Mul. . Ds. E.J. Rietveld
november A.D. 1980..


Historisch overzicht.
Op 31 oktober 1517 slaat de Augustijner monnik, Dr. Martin Luther, zijn 95 stellingen aan op de deur van de Slotkapel te Wittenberg; het zijn kritische ge¬dachten over de Kerk. Eigenlijk niet zó bijzonder; op die manier kondigde men vakgenoten uit om te discussiëren over die stellingen, want kranten en theo¬logische tijdschriften waren er nog niet. Maar, ten dele buiten de wil van Luther om, groeit dit uit tot een beweging die de Reformatie genoemd wordt. Temidden van vele kleine feiten van de ge¬schiedenis gaat het ten slotte om de vraag wat het zwaarste moet wegen: het leergezag van de Kerk, belichaamd in de paus van Rome, of het gezag van de Bijbel, die steeds weer nieuwe ontdekkingen mogelijk maakt. De Reformatie koos duidelijk voor het laatste. Deze beweging verspreide zich inmiddels heinde en ver; van Duitsland naar Zwitserland en heel west ¬Europa. De Lutherse Kerk is er uit ontstaan. In Genève ontstond onder invloed van Johannes Calvijn een eigen Protestantisme. Inmiddels werd het Franse en Zuid-Nederlandse Protestantisme gevormd en deze laatste zijn in ons land van grote invloed geweest. De organisatie van de Hervormde Kerk, de liturgie, het Psalmboek enz. het is alles grotendeels uit het Frans vertaald. Rond 1550 is in de Zuidelijke Nederlanden de Refor¬matie sterk in opkomst maar tevens groeit de drang naar vrijheid, die zal leiden tot de 80-jarige oor¬log. De uitoefening van de Protestantse Godsdienst is nog niet zonder gevaar, totdat door het sluiten van de Pacificatie van Gent op 8 november 1576, ruimer gelegenheid verkregen werd en mede door de godsdienstvrede op 12 juli 1578 te Antwerpen ge¬sloten, werden de godsdienstoefeningen ook in onze streek openlijk hervat. De Gemeenten die nu van lieverlee in Zeeuws-Vlaanderen ontstonden, waaronder ook Terneuzen, werden aanvankelijk gerangschikt onder de Classis van Vlaanderen, waaromtrent de no¬dige bepalingen werden gemaakt in de Synode van Antwerpen van l6 september 1578 en die van Brugge van 4 november1579. Daaruit bleek dat de Hervormde Gemeente in Terneuzen in 1579 was geïnstitueerd. Tot haar eerste Predikant had zij Ds. Pieter van Orliens, afkomstig uit Vlaanderen, uit welke streek een aantal bekende Predikanten zijn voortgekomen. Ds.van Orliens zou een voor de Hervormde Eredienst ingericht Bedehuis, op l september l579 hebben ingewijd, staande op ongeveer dezelfde plaats waar nu de Grote Kerk staat, aan de Noordstraat. Men beleefde toen de tijd, dat de Kerkhervorming in de Zuidelijke Nederlanden welig tierde en vrij¬wel geheel Vlaanderen haar was toegedaan, dit was helaas van korte duur. Onder de Spaanse landvoogd Alexander Forrrese, Prins van Parma, die met zijn machtige legers de éne plaats na de andere weer onder het dwangjuk van Spanje terugbracht, zodat duizenden Protestanten de vlucht namen (w.o. velen naar Noord-Nederland), werd dan ook de Reformatie er zo goed als vernietigd en was alleen de R.K. godsdienst toegestaan. 0ok in het land van Hulst en Axel had dit plaats, zodat in 1583 deze streek weer onder de macht van Spanje was gekomen en de hier pas ontstane Hervormde Gemeenten geheel te niet ging. Merkwaardig dat alleen de Hervormde Gemeen¬te van Terneuzen het voorrecht had dat zij in stand bleef.
Dit kwam, omdat in de tijd dat deze streek weer onder het Spaanse regime werd gebracht, tegelijkertijd Graaf Philips von Hohenlohe, de latere schoonvader van Prins 'Willem van Oranje', in Terneuzen was geland met een leger Duitse huursoldaten, zonder dat genoemde Parma dit kon verhinderen, Om dit be¬langrijke punt te behouden, mede om de Schelde vrij te houden, liet hij Terneuzen voorzien van belang¬rijke vestingwerken, waarvan de grote schans net buiten Terneuzen, genaamd '"Moffenschans" (ook nog heden ten dage) zéér aanzienlijk moet zijn geweest. De Hervormde Gemeente bleef dan ook behouden, maar was nu afgesneden van de Classis van Vlaanderen. In 1584 voegde zij zich, ofschoon voorlopig, bij de Classis van Walcheren, die bepaalde dat de dienstdoende Predikant van het leger op de Moffen¬schans, voortaan Predikant van Terneuzen zou zijn, omdat de Gemeente inmiddels vacant was geworden.
Deze Predikant, Wijst Meersen, plaatste in 1584, mede zijn handtekening onder de Nederlandse Ge¬loofsbelijdenis, de z.g.n. 37 Artikelen.
Door Prins Willem van Oranje werden op 23 april 1584 aan Terneuzen stadsrechten verleend en dus tot stad verheven en wellicht mede hierdoor was de bevolking zódanig toegenomen, dat het bestaande Kerkje te klein werd. In 1599 werd deze kerk dan ook ver¬groot, totdat in 1660 door de toename van het aantal leden een nieuwe kerk werd gebouwd, op dezelfde plaats waar de oude had gestaan.
Nog voordat in 1661 de Kerk was afgebouwd, waren er in de Kerkenraad plannen besproken om aan de Raden van Zeeland verlof te vragen een 2e Predikant te beroepen, "De Kerk immers so groot van toehoorders geworden sijnde", maar er werd geen toestemming ver¬leend! Het zou nog enkele honderden jaren duren; eerst in 1943 wordt een 2e Predikantsplaats gesticht, nadat meerdere pogingen daarvoor gedaan, waren mis¬lukt. Wel was er sedert 1932 gedurende het winterseizoen een Hulpprediker werkzaam. Tegenwoordig zijn er vier Predikanten en drie kerken, wel een vooruit¬gang! Deze 2e Kerk heeft dienst gedaan tot 1885, dus ruim 200 jaar, toen de huidige Grote Kerk werd gebouwd, ook weer op dezelfde plaats: wel een historische plaats!
Terneuzen heeft helaas geen monumentale Kerk of ge¬bouwen overgehouden; wat er nog aan moois was, is afgebroken, maar ook door oorlogshandelingen en overstromingen vernietigd. Volgens de Vlaamse ge¬schiedschrijvers Sanderos en Gramaye heeft Terneuzen zijn ontstaan te danken aan een in de 9e eeuw aangelegde vaart naar Axel en Gent, de zgn. Oude Vaart. Resten hiervan zijn nog vaag zichtbaar; zelfs is een ge¬deelte opnieuw uitgediept in het bouwplan Oude Vaart, de nieuwste woonwijk in Terneuzen. Niets wijst er echter op dat Terneuzen vroeger een grote stad is geweest, mogelijk wel rijk aan natuurschoon, maar toch klein in omvang. Het graven van het kanaal Gent-Terneuzen gedurende de jaren 1825-1827 hebben de aanblik en de structuur ven het oude Terneuzen grondig gewijzigd, later gevolgd door de massale uitbreiding in de jaren 1960-1970.
0f er nu in Terneuzen een ommezwaai is geweest ¬tijdens de Hervormingstijd van Rooms-katholiek naar Protestant, is niet bekend. Er is niet met zekerheid te zeggen over het bestaan van een R.K. Parochie wel is bekend dat er rond 1375 een Kapel was voor de zeevarenden; of deze Kapel later een Kerk is geworden en in I579 door de Katholieken is verlaten en door de Hervormden is overgenomen, dan wel voor de Hervormden een nieuwe Kerk is ge-bouwd, is eveneens niets definitiefs bekend.
Toch zijn er enkele gegevens bekend die op het eerste zouden kunnen wijzen. In de notulen van de Kerkenraad van 1646 lezen we nl. dat besloten werd een vermanend bezoek te brengen aan ouders, wier kinderen op Driekoningen en Vastenavond nog steeds langs de huizen gingen zingen. Ook was er een bezwaar binnen gekomen tegen beelden van Engelen aan kandelaars en wapenen in de Kerk, wat teveel aan het "Pausdom" herinnerde!
In de magistraatsnotulen van 12 februari 1650 staat vermeld dat een werkgever zijn knecht ontsloeg omdat deze had verteld dat de kaarsen van in de Kerk aanwezige kandelaars dienden tot “het lichten der Engelen. daer aanwezende"; verder zou het hier erger zijn dan bij de "Roomsen", omdat, wanneer er in de Kerk van Terneuzen een beeld ergens was afgevallen, dit weer werd opgeraapt, schoongemaakt en weer opgehangen". Deze dingen zouden toch zeker, niet voorkomen in een nieuw ge¬bouwde Kerk naar Protestants (meestal zeer sober) inzicht zodat het bijna voor de hand ligt dat de bestaande Kerk van de Katholieken is overgenomen, en niet van de Beeldenstorm heeft te lijden gehad. Blijft dan nog wel de vraag waarom men na de over¬name dit alles intact heeft gelaten; het antwoord is moeilijk te geven.
Wel is er een Parochie Triniteit geweest, ongeveer ín de omgeving van de huidige Triniteitskerk, waar¬van de Kerk op 21 januari 1340 is gewijd. Nog in 1559, bij de nieuwe Verdeling der Bisdommen, kwam Triniteit a1s een afzonderlijke Parochie voor, ver¬moedelijk verenigd met Othene en werd toen aan het Bisdom Gent toegevoegd.
Er is echter geen spoor van achtergebleven, ver¬moedelijk ook wel door de hervormingsberoeringen, behalve het kerkhof, dat dienst heeft gedaan tot 1850 .
In 1844 werd in Terneuzen de parochie van de H.Willibrordus gesticht en kreeg men vergunning voor het bouwen van een Kerk, zij het dat dit een voorlopige (schuur) kerk werd, gebouwd in de buurt van de oude Oostkolk. In 1849 reeds werd de definitieve kerk aan de Korte Kerkstraat gebouwd, inmiddels ook al afgebroken, evenals de laatste St.Willibrorduskerk gebouwd in 1915.
De in 1838 landelijk plaats gehad hebbende “Afschei¬ding" in de Hervormde kerk, is ook aan de Gemeente van Terneuzen niet zonder meer voorbijgegaan, al was het geen grote groep die uittrad. Dit leidde tot het ontstaan van de Chr. Afgescheiden Gemeente, later de Gereformeerde Kerk, welke in 1842 een eigen Kerk bouwde a.d, Noordstraat . In de loop van de tijd kwamen er ook daar weer een splitsingen voor, terwijl er ook groepen van oud-gereformeerde signa¬tuur te voorschijn kwamen, die nog bestaan, maar ¬ook alweer gesplitst zijn en op dit moment is de verscheidenheid helaas nog groter:
Toch is er in de Terneuzense samenleving van de ver¬schillende Kerken veel gegroeid, in de breedte en in de diepte, vooral tussen Hervormden, Gerefor¬meerden en Rooms-Katholieken, al staat de Oekumene waar men in de jaren zestig zo enthousiast mede bezig was, momenteel maar op een laag pitje. 'Tegenstellingen die er vroeger vaak en fel be¬stonden, al was het merendeel van de Hervormden nog al verdraagzaam (vermoedelijk de "Vlaamse inslag'• . waardoor er praktisch ook nooit een richtingsstrijd is geweest, hebben plaats gemaakt voor een manier van leven en denken, waarbij wij elkaar de ruimte willen laten. Zo leven wij als verschillende Geloofs¬gemeenschappen helaas nog wel naast elkaar, maar toch ook vaak met elkaar.
Vermeldenswaard is het toch ongetwijfeld, dat sinds een 10-tal jaren de R.K.'Willibrordus Parochie mede gebruik maakt van de Grote Kerk voor een Eucharistie viering op de zondagmorgen.
Ook de bouw van de Opstandingskerk in Terneuzen Zuid gaf een samenwerking te zien tussen de Gerefor¬meerden, de Rooms-Katholieken en de Hervormden.
Vier eeuwen Hervormde Gemeente in Terneuzen; dit mag ons tot grote dankbaarheid stemmen, maar ons ook tegelijk onze verantwoordelijkheid doen be¬seffen voor de toekomst!
Want, zullen er nog meerdere eeuwen aan worden toe¬gevoegd? Of zal de nood en de afval die men in alle kerken aantreft, zózeer toenemen, dat wij het ons eenvoudig niet meer kunnen en mogen veroorloven om gescheiden te leven?
"UT OMNES UNUM SINT" : dat zij allen één zijn, is nog steeds het gebod van de HEER der Kerk.
Met deze gedachten op de achtergrond willen wij de voorbijgegane vier eeuwen dankbaar gedenken, mede ge¬denken alle voorgangers en gemeenteleden die de gemeente hebben gediend en haar hebben gebouwd en die ons in het geloof zijn voorgegaan. Tegelijk willen wij ons echter openstellen voor de toekomst.
Terneuzen, 31 oktober A.D.1979.
G.J. van der Peijl

EEN PAAR JAARTALLEN .
1579 Stichting van de Hervormde Gemeente. Een kleine Kerk wordt in gebruik genomen. Men zingt Franse psalmen en psalmen van Datheen
1583 Het land van Hulst en Axel weer in Spaanse handen; de bestaande Hervormde Gemeenten ver¬dwijnen. Alleen Terneuzen blijft in stand.
1586 Het land van Hulst en Axel weer bij de Neder¬landen gevoegd; de Hervormde Gemeenten gaan weer functioneren.
1660 Bouw van een nieuwe Kerk op de oude plaats.
1775 De nieuwe Psalmberijming wordt ingevoerd.
1816 Invoering van de Evangelische Gezangen.
1838 Een groep leden verlaten de Hervormde Kerk en gaan over naar de pas gestichte Chr. Af¬gescheiden Gemeente, later de Gereformeerde Kerk.
1883/86 Bouw van de huidige Grote Kerk.
1941 Invoering nieuwe Gezangenbundel ('38).
1943 Vestiging van een 2e Predikantsplaats.
1961 Vestiging van een 3e Predikantsplaats.
1964/65 Bouw van een 2e Kerk, de Goede Herderkerk a,d. Koninginnelaan.
1966/67 Restauratie van de Grote Kerk.
1978 Vestiging van een 4e Predikantsplaats.
1971/72 Bouw van een 3e Kerk, de Opstandingskerk a.d. Bellamyratraat, welke wordt gebruikt door de Gereformeerde, Katholieke en Her¬vormde Kerk.
1974 Invoering van het nieuwe Liedboek voor de Kerken.